Ogrody Larassów – to tytuł wydawnictwa albumowego o założeniach dworsko-parkowych z XIX w. na Warmii i Mazurach wydanego przez Fundację Moda na Warmię i Mazury dzięki współpracy z Katedrą Architektury Krajobrazu Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego i Archiwum Państwowego w Olsztynie na początku 2017 roku.
Rozwijający się w Europie w XIX wieku ruch ochrony środowiska wywarł potężny wpływ na powstawanie projektów swobodnych ogrodów krajobrazowych. Na szczególną uwagę zasługują XIX-wieczne założenia dworsko-parkowe Larassów, którzy w latach 1870-1900 byli niemal monopolistami w tej dziedzinie na terenie dawnych Prus Wschodnich i Zachodnich. Tradycję rodzinną w projektowaniu ogrodów zapoczątkował, urodzony 5 sierpnia 1820 r. w Neschiwtz w Saksonii, Johannes Larass. Był absolwentem najstarszej w Niemczech szkoły ogrodniczej w Poczdamie „Königlichen Gärtner-Lehranstalt zu Schöneberg und Potsdam”, w której zdobył tytuł inżyniera ogrodów. W połowie lat 60-tych XIX w. przeprowadził się wraz z rodziną do Bydgoszczy, gdzie osiadł na stałe. Liczne na tym terenie, bogate wielkoobszarowe posiadłości, potrzebowały odpowiedniej oprawy, którą miał nadać piękny ogród i okazały park. Larass jak nikt inny potrafił przeobrazić nieciekawy teren w piękny park czy finezyjny ogród. W projektach Larassa widać ogromną dbałość o zachowanie naturalnego wyglądu terenu. Jego aranżacje, utrzymane w nurcie naturalistycznym, w wyjątkowy sposób łączyły ze sobą roślinność istniejącą z projektowaną tak, by aranżowany teren sprawiał wrażenie dzikiej przyrody. Nie stosował on egzotycznych nasadzeń stawiając na gatunki rodzime lub już wcześniej aklimatyzowane. Spośród drzew najczęściej stosował: klon polny, pospolity, jawor, kasztanowiec biały, olszę czarną, olszę szarą, brzozę brodawkowatą, grab pospolity, buk pospolity, jesion wyniosły, orzech włoski, modrzew europejski, świerk pospolity, sosnę pospolitą, sosnę czarną, platan klonolistny, topolę białą, topolę czarną, dąb szypułkowy, dąb czerwony, robinię akacjową, wierzbę białą, wierzbę kruchą, żywotnik zachodni, lipę drobnolistna czy wiąz szypułkowy. Na liście nasadzanych przez nich krzewów najczęściej pojawiały się: dereń biały, leszczyna pospolita, trzmielina brodawkowata, jaśminowiec wonny, czeremcha zwyczajna, róża dzika, bez czarny, śnieguliczka biało jagodowa oraz bez lilak. Poza gatunkami drzewiastymi i krzewiastymi stosował również rośliny kwiatowe, zdobiące niegdyś partery. Były to gatunki zarówno jednoroczne, jak i wieloletnie: aster chiński, goździk ogrodowy, goździk brodaty, fuksja, helitrop wielkokwiatowy, pelargonia, rezeda wonna, róża oraz werbena. Niestety układy kwiatowe nie zachowały się w żadnym z parków. Stosowane przez niego gatunki znamy tylko z dokumentacji załączonej do projektów. Ale parki Johanna Larassa to nie tylko roślinność. Ich ważnym elementem była woda. Larass był mistrzem w wykorzystywaniu w aranżacjach parków istniejących jezior, oczek wodnych czy strug. Często zmieniał ich linię brzegową, tworzył sztuczne wyspy, co czyniło teren dużo ciekawszym i dawało możliwość tworzenia przeróżnych połączeń wysepek ze stałym lądem. W swoich projektach Larass zwracał szczególną uwagę nie tylko na zastosowaną szatę roślinną, ale również na fakt, by była ona jak najlepiej wyeksponowana. Cechą charakterystyczną jego parków był system powiązań widokowych, dzięki którym zyskał miano „malarza krajobrazu”. Larass starał się wykorzystywać w pełni naturalne ukształtowanie terenu, ale dla uzyskania odpowiedniego „okna widokowego” potrafił tworzyć sztuczne wzniesienia. Równie dużą wagę przywiązywał do architektury ogrodowej, którą sam projektował, tj. altany, domki ogrodników, pergole. Nawiązując do ogrodów romantycznych wkomponowywał również w projektowany krajobraz sztuczne ruiny, groty czy budowle wzorowane na starożytnych świątyniach.
Zamiłowanie do budowy ogrodów Johann Larass zaszczepił u swoich dwóch synów: Georga i Ernsta, który w roku 1919 przyjął polskie obywatelstwo.
Sława nazwiska Larass jest żywa do dzisiaj. Nazwisko to wymieniane jest w każdej niemal pracy poświęconej historii ogrodów w Polsce czy Europie. Bogato zachowana jest dokumentacja techniczna projektowanych przez nich założeń. Nie jest ona jednak znana szerszemu odbiorcy spoza środowiska projektantów ogrodów, a jej walory estetyczne i poznawcze są ogromne i godne rozpropagowania. Plany techniczne Larassów zawierają pełną inwentaryzację terenu przed wykonaniem założenia, na którą nanoszono, sporządzony na kalce przebitkowej, projekt aranżacji terenu. Porównując szkic sytuacyjny terenu z finałowym projektem, widać jak Larass wpływał na teren, jak zmieniał linię brzegową stawów czy cieków wodnych. Wśród zachowanych projektów kilkadziesiąt dotyczy założeń zrealizowanych na terenie Warmii i Mazur. Niestety niemal wszystkie z nich popadły w ruinę, a po niektórych pozostał ślad tylko w postaci projektu.
Celem projektu realizowanego przez Fundację „Moda na Warmię i Mazury”, a sfinansowanego przez Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Olsztynie oraz Archiwum Państwowe w Olsztynie, było przygotowanie wydawnictwa albumowego prezentującego wykonane projekty ogrodów i założeń parkowych z terenów Warmii i Maur wraz z ich omówieniem i prezentacją stanu obecnego. Publikacja ta ma przypomnieć czasy świetności dworów z terenu Warmii i Mazur, pokazać piękno przyrody, która je otaczała i zachęcić do podjęcia próby jej rewitalizacji. W wielu miejscach istnieją nadal zarysy parków z alejkami i punktami widokowymi, co przy odpowiednim nakładzie finansowym możliwe jest do odtworzenia. Publikacja ma wywołać wrażliwość ekologiczną i pobudzić do działań ochronnych.
Przykładem udanych działań rewilitazycyjnych jest majątek w Soplach. Doczekał się on dobrego właściciela, który znając i doceniając historię miejsca chce przywrócić parkowi jego dawny blask. Jednak wiele innych parków Larassa nie ma tego szczęścia. W ramach projektu zrealizowana została kampania promocyjno-informacyjna, w ramach której odbył się cykl spotkań z udziałem archiwistów i architektów krajobrazu.
Autorami opisów dawnych założeń parkowych w tej publikacji byli architekci krajobrazu: dr inż. Marta Akincza, mgr inż. Marzena Zwierowicz, mgr inż. Urszula Knercer-Grygo, mgr inż. Wiktor Knercer. Opisano 13 założeń parkowych w miejscowościach: Durąg, Kąty, Jankowo, Gisiel, Warlity Małe, Ponary, Gołutowo, Piele, Górowo, Bęsia, Sople, Boże i Kadzie. Jest to pierwsza tego rodzaju publikacja na Warmii i Mazurach. Zaczynem całego projektu były szkice założeń ogrodów i parków autorstwa Larassów znajdujące się w Archiwum Państwowym w Olsztynie.
NK
